आज वैशाख कृष्ण अमावस्या अर्थात मातृ अमावस्या। आजको दिनलाई आमाको मुख हेर्ने दिनका रूपमा चिन। यो दिनलाई अर्काे शब्दमा मातृऔंसी, मातृदिवस, मातातीर्थ औंसी आदि पनि भनिन्छ । को दिनको छोराछोरीहरू आफ्नो जन्म दिने आमाको मुख हेर्ने आमा आज जान्छन्। मीठाठा परिकार खुव दिएर आमालाई प्रसन्न तुल्य ।

आमाले महिना महिना गर्भमा साधारण सन्तान जन्माएकी हुन्छिन् । आमाविना सृष्टिको कल्पना सम्म पनि फर्काउन । स्वयंले खाएको अन्न, जल, वायु तथा संस्कार संस्कार शिशुमा दिएर आमाले जानी-नजानी सन्तानको सृष्टि हुन्छ। जन्मपछि शिशुको निर्माण घरहचाप पूरा मानव आमाको पूजनीय विश्वमा कोही प्रयास तसर्थ आमालाई महानेर हिन्दू संस्कृतिमा भनिएको छ- मातृदेवो भवः ।

संस्कृतमा आमा बुझ माता शब्द प्रिय छ । मात्रा भवतु सम्नाः अथर्ववेदको ऋचाले गर्भमा शरीरको साधारण आमाको महत्ता बुझ्ला ।’ समान ‘आपदि मातैव शरणम्’ अर्थात् विपतका बेला आमाको सम्झना । कतै लडियो वा ठक्कर संकेत भने हरेकको मुखबाट ऐया आमा ! वेब अनायास निस्कट। हाम्रो अचेतन मनमा पनि आमाले दर्‍हो डेरा जमाकी छिन् ।

भनिएको छ- मात्रा समं नास्ति शरीर पोषणम् अर्थात् प्राणीका आमाले जस्तै हेरचाह र पोषण प्रदान गर्नुहोस् । यो कुरामा मात्र नभई अन्य प्राणीमा लागू हुन्छ। चरले बचेराकै लागि तिर सम्म पुगेर नख तिर पनि चुच्चोमा आहार च्यापेर ल्य । भर्खरै जन्मको बाछाको नजिक जाँदा गाईले किन हन्न खोज्छ । बाँदरको बच्चालाई चलाउन खोज्दा हुल उठेर व्यक्तिमा पनि सन्तानप्रतिको ममता उस्तै छ ।

प्राणीलाई आमाले जस्तै माया संसारमा कोही छैन । आमाको गुणको बखान शब्दद्वारा सिक्नुहोस् । आमाकै त्याग, तपस्या एण्ड बलिदानबाट नै सृष्टिले आफनो छ । आमाविना सृष्टि भक्तिभावे सन्तानले आमा प्रति सधैं आभारी हुनु आवश्यक छ । आमा आमाको उपकार अर्थात मातृऋण कसैगरे पनि तिर्न सकिले आमाको हार्दिक श्रद्धाञ्जली व्यक्त गर्दै केही मात्रामा पनि मातृऋणको बोझ हलुका गर्न पछाडी ।

आमा धरती हो, तिनी तिर्तीजैं सहनशील भिन्न भिन्न सुरक्षाको पालना र पालना हुन्छ । आमाले जसरी सन्तानप्रति कुनै कारणविना नै स्नेह प्रदान गर्ने व्यक्ति अरु कोहीलाई । अतः आमाप्रति सम्मान प्रदान गर्नुहोस् सन्ता चाहना पहिलो कर्तव्य हो । यो पूरा गर्न नेपाली समाजमा हरेक वर्ष आमाको मुख हेर्ने छ ।

माँ जीवित फर्कनेहरू यस दिन राजधानी उपत्यकाको पश्चिम दिशामा जान गुर्जुधारा शीर्ष पहाडको फेदीमा मातातीर्थ जान। कुण्डमा स्नान गरेपछि आफ्नी आमाको मुक्तिको कामना। मातातीर्थको पोखरीमा पवित्र मनका साथ हेक्काखण्डमा आमाको स्वरूपको दर्शन पाइन्छ जनविश्वास पाइन्छ । देश कुण्डमा हेर्दा दिवंगत माता प्रसन्न भै आशीर्वादको प्रभावले जनधनले वीछोरी सुख भोग्न पनी विश्वास छ।

मातातीर्थ कुण्ड पौराणिक तथा धार्मिक तीर्थस्थल हो । एक भगवान् विष्णुका सातौं अवतार सीमा पुरुषोत्तम श्रीराम वासका घुम्ने मातातीर्थ आइपुगे अनुसार। तिनीहरूले अपरिचित रालो देखेर स्थानीय बासिन्दा आक्रमण गरे। फलस्वरूप राम र स्थानीय बासिन्दाका बीच घनघोर युद्ध भयो । बेल्या सीता मातालाई प्यासिङ। पानी खोज्दा कतै नभेटले रामले गंगामाताको स्तुति गरे । तीन पटक ‘माता गंगासमो तीर्थ पिता पुष्करमेव चः’। मन्त्रोच्चारण गरि जमिनमा वाण प्रहार गरेपछि वाणमा पानीको कुण्ड बन्यो । त्यहाँ माता सीताले सारा ब्रह्माण्डको साक्षात् दर्शन पाइन्। ब्रह्माण्डको दर्शन समय उनको कुण्डमा खोजमा ढुंगामा कोरिन पुग्यो ।

उही बेला घना जंगल थियो । एक पटक गाई चराउन आएका गोठालाहरू कुण्डको नजिकै बसेर खाजा खाँचो थियो । संयोगवश एक गोठालो मुखमा रोटी नपर कुण्ड भातिर गएको उसले कुण्डमा आफ्नी आमाको दर्शन पायो। घर फर्कने बेलामा गोठाले एक्लै फर्कन नमान्ने र आमा जाने इच्छाले आमा छोरालाई भनिन्- ‘अहिले तिमीलाई जान मिल्दैन। बरु मेरो दर्शन गर्न प्रत्येक वैशाख औंसीको दिन आउनु।’

दिन हरेक आमा गुमाएका सन्तानले यो कुण्डमा आमाको आकृति देख्न जानकारी दिन आमाले गोठालो छोरालाई फकाई फुल्याई बिदान् दिनुहुन्छ। यस बीचमा हेर्ने हरेक वर्ष मेला लाग्न थालेको हो ।

पवित्रस्थल रेखाले आफ्नो आमाको नाम ‘मातातीर्थ’ हो। आफ्नो छोराछोरी आमालाई तिर्खा ऋणबाट मुक्त हुन सक्छ तर तपाईं आमालाई मुक्त गर्न सक्नुहुन्छ। स्वस्थानी व्रतकथा देवी अनुसार यो तीर्थमा सतीको अंग पतन भ मातुलेश्वर महादेवको उत्पत्ति भयो । यसकारण यहाँ गएर पनि शास्त्रोक्तपूर्वक पारदर्शी कर्मकाण्डबाट आत्मा मोक्ष विधि तथा जीवन कार्य सन्तानले भर सुखसन्तोष जनविश्वास छ ।

आमालाई प्रसन्न हुन सक्छ अन्य कुनै धर्मकर्मको आवश्यकता नपर्ने कुरा शास्त्रमा उल्लेख छ । रामायणमा एक प्रसंग छ- लंका सर्वोच्च विजय भैसकेपछि रामसितले राज्यमा लक्ष्मणलाई बस्न आग्रह गरे भने रामले भाइलाई सम्झनाले त्यो कुरा अस्वीकार गरे। रामले भनेका छन्-‘अपि स्वर्णमयी लंका न मे लक्ष्मण रोचते। जन जन्मभूमि स्वर्गादपि गरियासी।’

यही वाणीले हामी सधै आमाप्रतिको भावनालाई सम्झना गरौं। आमाको छाया वा मातृचरणमा रहने सौभाग्य प्राप्त स्वर्गमा पनि हुन्छ । उखान पनि छ- अरुको लाख, आमाको काख।

आमाको अपमान वा अपशब्द बोल्दा मेरो पाप। सन्तान खराबी तर मामा अपाष्टन् दुर्गा सप्तशतिमा भनिएको छ- ‘कुपुत्रो जायेत क्विचिदपि कुमाता न भवति।’

सबै प्राणीमा माताकोडा विराज हुहुने देवीलाई म नमनु। अर्थात् सबै प्राणीमाता माताको रूपमा देवीलाई बारम्बार वन्दन, नमस्कार भनिएको छ ।

सोह्र प्रकारका आमा

आमाको कुराको एक प्रख्यात हिन्दी भानाइ छुटाउन मिल्दैन- नारी निन्दा मत करो नारी नर की खान, नारी पैदा तुलसी सुरमान। अर्थात नारी जातिको निन्दा आकाश नारी, नेटवर्क अहेलना नगर नारी भनेका पुरुषका स्रोत हुन्। तुलसीदास, सुरदासजस्ता विद्वानहरू पनि नारीकै कोखबाट ठूला हुन् ।

नारी अर्थात् आमाको महिमालाई वेद, पुराण, धर्मशास्त्र आदिमा उच्चस्थानमा राखिएको छ । ब्रह्मवैवर्त पुराणमा वर्णनको छ- जन्मदाता तथा पालनकर्ता कारण पूज्य पनि अति पूज्य जनक तथा पिता कहल। जन्मदाता अन्नदाता पिता श्रेष्ठ मानतीन् ।

तैपनि समान गुण श्रेष्ठ वन्दनीय माता उपस्थित हुन सन्तानलाई गर्भधारणा पोषण प्रदान । शास्त्रमा आमाको गौरव गुरु दस लाख, आचार्य लाख तथा पिता हजार गुणा लामो छ ।

मातृत्व भिन्न सन्तानमा मात्र भिन्न। वेदमा सोह्र प्रकारका आमाको उल्लेख छ- दूध पिल, गर्भधारणा, भोजन दिन, गुरुपत्नी, इष्ट देवताकी पत्नी, पिताकी पत्नी (सौतेनी माता), पितृकन्या (सौतेनी बहिनी), सहोदर बहिनी, पिताबुहारी, सासू, आमाकी माता, की माता, भाइबुहारी, सानिमा , फुपू राइजु । यी सबै नारी पूजनीय छन् । यिनको सारा धर्म र महत्व छ । पुरुषले यिनलाई आमाका रूपमा हेर् पछी ।

एक प्रचलित कथा

आमाको ममताको प्रसंगमा एउटा कथा प्रचलित छ । पौराणिक कालको देवपत्तन नगरमा सगुरी रनिगुरी नामका दोरी नारी बस्थे। अचानक एउटीको छोरो हरायो, अर्कीले भेट्टाई। सगुरी र निगुरी बीचको रचना। छोराछोरी अन्नै सन्तानले भने । अब न्यायका लागि न्यायाधीशकहाँ जान्नुहोस् । निर्णयका लागि उकहाँ आउँदा न्यायाधीशलाई पनि फसाद पर्‍यो। के गर्ने ? कसरी ? अलमलको बाबमा न्यायाधीशले एउटा निष्कर्ष निकाल्यो भने अर्को प्रश्न- अब यो बालकलाई आराले बीचबाट चिर भाग लगाई एक-एक भाग बाँडिदछु।

न्यायाधीशको यस्तो वचन सुन्नेबित्तिकै सगुरीको ममता उर्लिएर आयो। उसले भानी- बरु मलाई मेरो छोरा चाहियो, उसलाई छोड्नू। निगुरी भने बालकको आधा शरीर भए पनि स्वीकार गर्न तयार भई । यसबाट न्यायिक जनताको सन्तान सगुरीलाई भेटियो। यो कथनले आमाको ममता, स्नेह, त्याग गर्न शक्ति तथा अगाध प्रेमलाई स्पष्ट पार्छ।

पौराणिक कालमा आमाको उपदेशबाट सन्तानले सफलता प्राप्त गर्ने कथाहरू छन् । महाभारत कालमा विदुला नामकी महारानी थिन्। उनको सञ्जय नाम पुत्र देशका लागि राजा थियो । एक दिन छिमेकी सिन्धुराजले राज्यमा आक्रमण गर्‍यो । युद्धबाट विदुलापुत्र सञ्जय भाग्न बाध्य भयो । जब विदुलाले आफ्नो पुत्र कायर भै युद्ध छोडेर आएका थिए तब उनको क्रोधित मुद्रामा पुत्रलाई भनिन्-थुक्क लाछी, कायर, डरपोक ! तँ बरु मरके भए हुन्थ्यो । तैंले मेरो दूध खाओको नछस् । तैंले मेरो दूध खाको भे यसरी युद्धलाई अधूरै छडी आउ दथिस्। बरु तेरो लास आएको मेरो चित्त बुझेको छ । तैंले आपना पुर्खाको गौरव माटोमा मिलाइस् । अधिकारी छ मलाई तँजस्ताकी आमा !’

आमाको यो बचन सुनेर सञ्जय पुनः युद्धमा फर्कियो र सिन्धुराज उच्च विजय प्राप्त गर्न आमासामु उपस्थित भयो । उस्तेबेला विदुलाले बहादुर छोराकी आमा उच्चमा गर्वले छाती फुलाउंदै भनिन्-‘स्याबास ! तँ मेरो रगत होस् ।’

वर्तमान सन्दर्भमा भिन्नता कारणले आमा र छोरा-छोरी बीचको कारणले समान रूपमा पनि भौतिक रूपमा टाढि गयो। बसिरहने समय कार्यक्रम। तापनि सुपुत्र सुपुत्री आमा प्रतिको आदर-सम्मान तथा प्रेम कम प्रयास । जितसुकै समय पनि केही क्षण कुरा फुर्सद निकाल्नुहोस् । यो गर्न पनि नभ्याए अनलाइन गिफ्ट पठाउनुहोस् चित्त बुझ्नुहोस्। अहिले फेरि एको छ, बदली छन् तर आमाप्रतिको श्रद्धा र महत्व उही उचाइमा छ ।